Interieur van de Koepelkerk in Willemstad (Foto: Sergé Technau, 2009, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed)

Thema

Protestants Brabant

Protestants erfgoed in "katholiek" Brabant

Van Reformatie tot Opstand

In 1517 komt de monnik Maarten Luther (1483 - 1546) met 95 stellingen waarin hij zijn kritiek op de kerk verwoordt. Hij wil terug naar waar het om gaat: het woord van God in de Bijbel. Hij vertaalt de Bijbel in het Duits, zodat iedereen het kan lezen en begrijpen. Dankzij de boekdrukkunst wordt deze Bijbel snel verspreid en heel populair.

De kerk duldt geen tegenspraak of afwijkende, ketterse ideeën. Keizer Karel V (1506 - 1555), heer der Nederlanden, steunt de kerk. Zijn macht is immers gebaseerd op de gedachte dat hij zijn macht van God ontvangen heeft. Twee Brabantse monniken van dezelfde kloosterorde als Maarten Luther sterven op 1 mei 1523 op de brandstapel. Zij zijn de eerste martelaren in de Nederlanden, maar de protesten gaan door. De groep hervormers wordt aangeduid met de term protestanten. In de Nederlanden kiezen protestanten om de opvattingen van Johannes Calvijn  (1509 - 1564) te volgen. Hun opvattingen verspreiden zich snel. Dankzij de haven en de boekdrukkers groeit Antwerpen uit tot het bolwerk van de Calvinisten. Ook in andere Brabantse steden leven protestantse gemeenschappen.

De religieuze spanningen komen tot een hoogtepunt in 1566 tijdens de Beeldenstorm. Vanuit Antwerpen komt een golf van geweld naar onder andere Bergen op Zoom, Breda, Geertruidenberg, 's-Hertogenbosch en Eindhoven. Door heel Brabant worden kerken en kloosters vernield en leeggeroofd. Om na de Beeldenstorm orde op zaken te stellen stuurt Spaanse vorst Filips II de hertog van Alva naar de Nederlanden. Het luidt het begin in van de Nederlandse Opstand.

Beeldenstormineenkerk

Een schilderij van de Beeldenstorm. (Dirck van Deelen, 1630, Rijksmuseum)

Tijdens de Tachtigjarige oorlog staan de Staatse protestanten tegenover de katholieke Spaansgezinden. Althans, dat is het bekende beeld dat we van deze periode hebben overgehouden. In de realiteit wisselen voornamelijk steden, bestuurders en edelen, regelmatig van loyaliteit. Spaanse en Staatse troepen vechten een bloedige oorlog uit op Brabants grondgebied, maar ook in de steden zelf komt het confrontaties. Met als bekendste voorbeeld het Bossche Schermersoproer.

Protestants Brabant op de kaart

De Statenbijbel

Het lezen van de Bijbel, zonder de barrière van Kerklatijn of de interpretatie van een pastoor, is een kernprincipe voor alle verschillende stromingen van protestantisme. Daarom groeit onder de protestanten in de Republiek de wens voor een Nederlandse Bijbelvertaling die voor iedereen begrijpelijk is. In 1618 besluiten belangrijke geestelijken en theologen tijdens de Synode van Dordrecht om opdracht te geven voor zo'n vertaling, gefinancierd door de Staten-Generaal. Heusdense predikant en theoloog Gijsbert Voetius (1589 - 1676) is ook aanwezig bij de synode van 1618. Hij is een prominente protestantse geestelijke in het Land van Heusden, waar hij op verschillende plaatsen predikt. Ook werkt hij met enige andere predikanten aan het opzetten van een gereformeerde kerkorganisatie in 's-Hertogenbosch, na het beleg in 1629.

Uiteindelijk leiden de inspanningen van de synode en de vertalers tot de eerste druk van de Statenbijbel in 1637. Onmisbaar voor Nederlandse protestanten, zodat zij zelf het woord van God kunnen lezen. De Statenbijbel blijft tot halverwege de twintigste eeuw de meest gelezen Bijbelvertaling voor de protestantse kerken in Nederland. Ook in iedere plaats van het huidige Brabant is een Statenbijbel geweest.

Statenbijbel 1637, Commons, Paulus Aertsz. van Ravensteyn

Het voorblad van de in 1637 uitgegeven Statenbijbel, uitgegeven door Paulus Aertsz. van Ravensteyn. (Bron: Nederlands Bijbel Genootschap)

Alle rechten voorbehouden

Precies in deze periode maakt de onrust in het oorlogsgebied van het huidige Brabant het moeilijk voor predikanten en dominees om werkzaam te blijven, zoals voor dominee Hermanus Schevenhuisen (circa 1600-1650) in Werkendam. Ook na het beleg van 's-Hertogenbosch krijgt de Republiek weinig grip op de Meierij. Retorsie-maatregelen (represailles) raken vooral de grensgebieden en dwingen plattelandsgeestelijken zoals Schevenhuisen om uit te wijken naar veiligere steden. Pas na het einde van de Tachtigjarige Oorlog kan hij weer met regelmaat de kerkgang in Werkendam organiseren.

Religie in Staats-Brabant

Na de Vrede van Münster in 1648 wordt het huidige Noord-Brabant onderdeel van de Republiek der Verenigde Nederlanden als Staats-Brabant, een generaliteitsland. De Nederduitse Gereformeerde Kerk wordt de publieke kerk van de Republiek. Het openbaar belijden van andere religies wordt verboden en openbare functies mogen alleen nog bekleed worden door protestanten.

In Brabant blijft het grootste deel van de bevolking katholiek. Hoewel vroeg protestants gedachtengoed van Luther en Calvijn hier voeten aan de grond krijgt, zijn veel protestanten weggetrokken vanwege het oorlogsgeweld. Daarnaast liggen in Brabant een aantal vrije heerlijkheden waar de lokale heersers de religieuze politiek bepalen. Zo worden vrije heerlijkheden als Bokhoven, Boxmeer, Gemert en Ravenstein een katholiek toevluchtsoord.

 

 

Protestants Brabant

Behalve de protestantse gemeenschappen die zich al sinds de zestiende eeuw door heel Brabant vestigen, is er in het huidige Brabant ook een cluster van overwegend protestantse gemeenten. Deze noordwestelijke gebieden, zoals het Land van Heusden en Altena en de Westhoek maar ook Waalwijk, hoorden in het verleden bij het gewest Holland. Zo zijn de godsdienstige tegenstellingen aan weerszijde van de Hollands-Brabantse grens van toen nog steeds herkenbaar in het katholieke Brabantse Kaatsheuvel en het vlakbij gelegen protestantse Sprang-Capelle. Iets vergelijkbaars zien we bij ’s-Gravenmoer en Dongen.

Het ontstaan van protestantisme en de grote variatie aan protestantse stromingen hebben in Brabant allerlei sporen achtergelaten.

Protestants Brabant op Brabants Erfgoed

Draag bij aan Brabants erfgoed!

Wil je een verhaal delen? Vul hieronder je gegevens in, en geef kort aan wat je zou willen bijdragen. De redactie neemt dan contact met je op.