Queer

Juni wordt vaak gezien als de internationale Pride-maand, een maand waarin iedereen die zich identificeert als queer diens identiteit kan vieren als iets om trots op te zijn. Voor Brabantserfgoed.nl een aanleiding om de verhalen van deze gemeenschap in Noord-Brabant uit te lichten. Ook bij het Brabants Historisch Informatie Centrum kun je over dit thema meer te weten komen.

Wil jij jouw verhaal delen over de queergemeenschap in Brabant? Neem dan contact met ons op.

LHBTIQ+, gay, queer, de regenboog, er zijn allerlei benamingen om in principe dezelfde gemeenschap aan te duiden. De letters van LHBTIQ+ staan voor lesbisch, homo, biseksueel, transgender, intersekse en queer. Het plusteken staat voor mogelijke andere identificaties die niet onder een genoemde term valt.

Op deze pagina zullen we vooral het woord queer gebruiken, omdat dit een veelvoorkomende koepelterm is. Het is een Engels leenwoord dat in eerste instantie 'vreemd' betekende, maar in de negentiende eeuw een scheldwoord is geworden voor voornamelijk homoseksuele mannen. Eén van de vroegste voorbeelden van dit gebruik was bijvoorbeeld aan het adres van Ierse auteur Oscar Wilde, waarvan bekend was dat hij verhoudingen met andere mannen had. In de tweede helft van de twintigste eeuw is queer een geuzennaam geworden, wat inmiddels als paraplubegrip is ingeburgerd.

Vanwege een gedeeld verleden van uitsluiting (wat gold voor iedereen die gender of seksualiteit anders uitdroeg dan de gevestigde norm) en een gedeelde cultuur is er sprake van een gemeenschap met gezamenlijk erfgoed. Maar mensen zullen dit op verschillende manieren interpreteren en ervaren. Niet iedereen die onderdeel is van die gemeenschap gebruikt de term queer. Bovendien kan er ook binnen de groep de wij queer noemen sprake zijn van onderlinge uitsluiting.

Het is een beetje kunstmatig om deze huidige term voor verhalen uit het verleden gebruiken. Dat is een uitdaging voor iedereen die zich bezighoudt met historisch onderzoek naar groepen die uitgesloten zijn en worden.

We kiezen ervoor om het verhaal van Brabant aan te vullen met verschillende perspectieven. Daarom gebruiken wij de term queer om deze verhalen te bundelen en in de spotlight te zetten.

Omdat queer relaties en -identiteiten, zowel in het verleden als nu, niet binnen bepaalde gevestigde normen en waarden vallen, zijn er maar beperkte historische bronnen erover te raadplegen.

Dagboeken, memoires of literatuur en gedichten kunnen een inkijkje bieden in het dagelijks leven van queer personen. Maar het is gebruikelijker om queer geschiedenis te vinden in bronnen van de rechtbank. Dat is het geval voor Jehan Ghijs uit Breda, die in 1465 voor sodomie wordt veroordeeld, en voor Hendrikje Schuur, die in de zeventiende eeuw voor haar relatie met een andere vrouw wordt veroordeeld. Bovendien ging er een golf van sodomietenvervolgingen door de Nederlanden tussen 1730 en 1732.

Een ander bekend voorbeeld uit de rechtbank is dat van Maria van Antwerpen, 'Heldinne van Breda', die op verschillende momenten als man door het leven gaat en in het huwelijk treed met een vrouw. Maria zelf verklaarde daarover: "Ik ben in de natuur een manspersoon, maar uiterlijk een vrouwspersoon".

Deze bronnen geven een eenduidig beeld, omdat het gaat over rechtszaken waarin het 'afwijkende' gedrag van deze personen wordt bestraft. Toch is het wel één van de manieren om uitgesloten groepen terug te kunnen vinden.

Het Brabants Historisch Informatie Centrum heeft een zoekwijzer ontwikkeld om onderzoekers op weg te helpen in brononderzoek over queer thema's. Bovendien vindt je op deze pagina veel verschillende raadpleegbare bronnen over dit onderwerp.

Bij queer erfgoed in Brabant denk je misschien al snel aan Roze Maandag op de Tilburgse kermis en de vestiging van de Gay Krant in Best. Beide initiatieven van Tilburger Henk Krol, die ook betrokken was bij de strijd van Bredase jurist Jan Wolter Wabeke voor de openstelling van het huwelijk in Nederland in 2001, het universele huwelijk. Voor heel Nederland kom je waarschijnlijk uit bij de emancipatiebeweging en de verwoestende effecten van de aidsepidemie. Voornamelijk na 1980.

Voor de oprichting van de eerste organisatie van homo-emancipatie kunnen we iets verder terug. De oprichting van het Nederlands Wetenschappelijk Humanitair Komitee (NWHK) in 1912 was in eerste instantie een reactie op het invoeren van Artikel 248bis in 1911. Dit artikel in het Wetboek van Strafrecht stelde het strafbaar om seksueel contact te hebben met iemand van hetzelfde geslacht van jonger dan 21 jaar, terwijl voor heteroseksueel contact de leeftijdsgrens bij 16 jaar lag.

Het NWHK constateerde dat hiermee homoseksualiteit verder in de taboesfeer moest komen. Uiteindelijk werd de organisatie opgeheven na de Duitse inval in 1940. Na de oorlog werd het COC opgericht en het stokje voor homo-emancipatie weer opgepakt. Het zou uiteindelijk tot 1971 duren voor Artikel 248bis werd opgeheven.

Dit erfgoed staat in het teken van aan de ene kant onderdrukking en aan de andere kant strijd voor tolerantie en emancipatie. Historicus Jeffrey Weeks zegt daarover tegen het blog Notches:

"We hebben betere bewustwording over onze eigen geschiedenis nodig, niet alleen op zichzelf staand, maar zodat we ons bewust zijn van bewegingen waar we tegen strijden en de noodzaak om die bewegingen voor te zijn."

Bronnen

Brants, L., Tussen repressie en provocatie, geschiedenis van de homo- en lesbische emancipatie in Eindhoven 1948-1990, Apeldoorn, 2017.

https://blog.nationalarchives.gov.uk/queer-history-a-history-of-queer/(geraadpleegd op 30-05-2023).

https://notchesblog.com/2015/02/10/sexual-politics-in-the-era-of-reagan-and-thatcher-marc-stein-in-conversation-with-jeffrey-weeks/ (geraadpleegd op 30-05-2023).

https://www.queerustories.nl/canon/1911-homoseksualiteit-in-het-strafrecht/ (geraadpleegd op 30-05-2023).

https://www.queerustories.nl/canon/1730-sodomietenvervolging/ (geraadpleegd op 30-05-2023).

https://withpride.ihlia.nl/story/openstelling-van-het-huwelijk/ (geraadpleegd op 30-05-2023).