De Tweede Wereldoorlog in Brabant

Verschillende bevolkingsgroepen werden vervolgd en vermoord. Sommigen kozen voor verzet, maar anderen werkten samen met de bezetter. Engelse, Britse, Canadese, Poolse en Amerikaanse troepen maakten een einde aan de Duitse overheersing. Daartoe begonnen zij in 1944 met twee grote operaties: Market Garden en de Slag om de Schelde. Maar pas in mei 1945 was heel Noord-Brabant bevrijd.

Verhalen over de Tweede Wereldoorlog op de kaart

Mobilisatie

Al ruim voor de Duitse inval maakte de Nederlandse regering zich zorgen om het uitbreken van een oorlog. Na jaren van bezuinigingen waren nu investeringen nodig: luchtmachtbases en kazernes werden uit de grond gestampt en voedselvoorraden aangelegd. Een van de grootste bouwprojecten in Brabant was de Peel-Raamstelling in het oosten van de provincie. Vanaf augustus 1939 begon Nederland dienstplichtigen te mobiliseren en werden belangrijke fabrieken achter de Hollandse waterlinie gebracht. Zoals al eerder in de Brabantse geschiedenis was de provincie een buffergebied geworden.

Lees hieronder meer over de mobilisatie:

Inval mei 1940

Het geweld van de Duitse inval in mei 1940 brak de Nederlandse verdedigingslinies. Onder andere door het gebruik van een gepantserde trein en vermommingen stond het Duitse leger snel achter de Peel-Raamstelling. Tegelijkertijd namen ze via luchtlandingen andere strategische posities in, zoals in Brabant de Moerdijkbrug. Brabantse dienstplichtigen vochten op allerlei plekken tegen de Duitse invasie en veel Brabanders moesten hun huis ontvluchten, zoals in Breda.

Lees hieronder meer over de de Duitse inval:

Bezetting

Tijdens de inval vluchtte de Nederlandse regering en het koningshuis naar het Verenigd Koninkrijk. Toen het Duitse leger hun gezag over heel Nederland had doen gelden, werd nazipoliticus Arthur Seyss-Inquart (1892-1946) benoemd tot Rijkscommissaris van Nederland. Elke provincie kreeg een Beauftragte toebedeeld. Deze ambtenaar was de stem van Seyss-Inquart op provinciaal niveau. Alle voorheen democratisch gekozen andere bestuurslagen (zoals gemeenteraden) werden direct onder de Commissaris der Provincie (wat voorheen de Commissaris van de Koningin was) geplaatst en voerden zijn bevelen uit. De economische activiteiten van Brabant kwamen ondertussen steeds meer ten bate van de Duitse oorlogsinspanning, terwijl een deel van de Brabantse mannen in het kader van de Arbeidseinsatz Duitse fabrieken moest bemannen.

Lees hieronder meer over de bezetting:

Verzet

Voor verreweg de meeste mensen betekende de Duitse bezetting een nieuwe situatie waaraan je je aan moest passen. Slechts enkelen kozen ervoor zich te verzetten. Dit verzet in het bezette Brabant nam veel verschillende vormen aan: van het zelf onderduiken voor de Arbeidseinsatz en meedoen met de April-meistaking tot het helpen van neergeschoten geallieerde piloten, liquidaties van vermeende collaborateurs en gewapende overvallen op Duitse posten. Met name na de April-meistakingen van 1943, toen de bezetter voormalig Nederlandse soldaten krijgsgevangen maakte en de jodenvervolging opvoerde, nam het verzet toe. In deze schimmige wereld was lang niet altijd duidelijk wie 'goed' en 'fout' was, iets wat lang na de oorlog nog bediscussieerd werd.

Lees hieronder meer over het verzet:

Vervolging

Met de Duitse bezetting volgden in 1940 ook de eerste anti-Joodse maatregelen. In november van dat jaar werden alle Joodse ambtenaren ontslagen en enkele maanden daarop moest iedereen met een of meer Joodse voorouders zich laten registreren. Midden 1941 begon de geleidelijke uitsluiting van Joden uit het publieke leven. De registratie van januari 1941 diende in de zomer van 1942 om het begin te maken met de vernietiging van de Joodse bevolking van Nederland. Voor Brabant betekende dit de opening van Kamp Vught, waar ook andere vervolgde groepen, zoals Roma en Sinti, homoseksuelen, politieke gevangenen en verzetsstrijders, gevangen werden gezet. Uiteindelijk overleefde ongeveer de helft van de 2.320 Joden die in 1940 in Brabant geregistreerd waren de oorlog. Onder deze geregistreerden waren bijvoorbeeld ook mensen die gevlucht waren uit Duitsland.

Lees hieronder meer over de vervolgingen:

Strijd 1944

Met Operatie Market Garden wilden de geallieerde troepen de grote Nederlandse rivieren oversteken om vervolgens Duitsland binnen te trekken. Op 17 september luidden de geallieerden met deze operatie het begin in van de bevrijding van Noord-Brabant. Omdat Market Garden voor een deel vastliep op Duits verzet, werd Brabant voor een aantal maanden frontgebied. Operaties Pheasant en Suitcase richting ’s-Hertogenbosch en Tilburg, de slagen om de Schelde en Overloon en vele dode soldaten en burgers zouden uiteindelijk nodig zijn om nagenoeg heel Brabant bevrijden. Alleen het land van Altena, boven de Maas, bleef in Duitse handen tot mei 1945.

Lees hieronder meer over de strijd in 1944:

Vrijheid

Na de euforie van de bevrijding ging het dagelijks leven in Brabant verder. Verbindingen waren nog moeizaam: wegen waren in slechte staat, transport schaars en communicatielijnen vaak verbroken. Velen hadden naast het verlies van dierbaren en/of hun huis ook te maken met schaarse levensmiddelen en een gebrek aan kolen, gas en elektriciteit. Om de bevrijde delen van het zuiden te besturen werd het Militair Gezag gevormd. Deze hiërarchische organisatie bestond vooral uit topmensen uit Nederlandse bedrijven die tijdens of aan het begin van de oorlog uitgeweken waren naar het Verenigd Koninkrijk. Hun regelmatige gebrek aan tact, de chaotische situatie na de bevrijding en de ondemocratische basis van hun gezag leverde regelmatig spanning op in een wederopbouwend Brabant.

Auteur: Robin Hoeks

De teksten op deze pagina zijn gebaseerd op de verhalen en essays van het project Crossroads '40|'45 van Brabantremembers.nl

Lees hieronder meer over de bevrijding: