Voetenschrapers ook in Brabant te vinden

De samenleving van voor 1900 ziet er heel anders uit dan de maatschappij waar we nu vertrouwd mee zijn. Stel je iets autoloos voor. De wegen in de bebouwde kom worden geplaveid en de riolering gelegd. Einde van al die rotzooi op de weg: van paardenpoep en zwerfvuil tot modderplassen. Er komt bij de voordeur misschien nog een ijzeren deurmat. In Europa wordt in de tweede helft van de negentiende eeuw zaak gemaakt van het bestraten van hoofdwegen. Er komt ook riolering. Tot aan 1900 trekken op doorgaande wegen in de bebouwde omgeving lastdieren karren en koetsjes. Uitwerpselen, en bij regen plassen en modder, zijn moeilijk te ontwijken. Voor die tijd maakte men de schoenen schoon aan een voetenschraper (een gietijzeren beugel), gevat in een steen bij de voordeur. Die zijn bij het bestraten bijna allemaal verdwenen, ook omdat ze struikelpunten waren geworden. De officiële benaming van zo’n ijzeren beugel bij de voordeur van statige oude huizen is dus voetenschraper. In grote - eind negentiende-eeuwse - herenhuizen zijn ze vaak ingebouwd in de gevel en omlijst met een gietijzeren sierrand.

Het zijn dus voorlopers van de deurmat. Je kunt ze nog steeds in een moderne variant kopen in bijvoorbeeld tuincentra. In de Engelse smaak schaf je dan het ijzeren silhouet aan van een teckel, waaraan je je schoen of laars schoonmaakt.

Hoe zien ze eruit?

Hierboven zien we een schoenschraper in Oirschot (van het soort dat eind negentiende eeuw meestal gedoemd is te verdwijnen als sta-in-de-weg bij het plaveien van de wegen). Gelukkig is deze aan de Nieuwstraat 48 mooi bewaard gebleven.

En deze voetenschraper vind je in de Tuinstraat 41 in het centrum van Tilburg. Die gouden kleur is natuurlijk niet origineel, maar aangebracht door een student, die hem in een dronken bui van de muur had gesloopt en ahd meegenomen. Het gietijzeren ornament werd als pronkstuk op zijn schouw geplaatst. Maar later heeft de student - inmiddels afgestudeerd, nuchter geworden en spijt gekregen - hem teruggegeven aan de eigenaar van het huis toen deze bezig was zijn gevel weer op te knappen.

Je vindt die dingen eigenlijk in alle Europese steden, van Praag tot Parijs. Ook in Noord-Brabant zijn er nog meer dan voldoende te vinden.

Voetenschrapers in Breda

In het regionale dagblad BN DeStem (28 april 2017) vertelt historicus Gooskens dat hij door zijn wandelingen door Brussel is gaan letten op voetenschrapers. Brussel heeft er nog heel veel. In Breda heeft hij er 26 geïnventariseerd. Ze bevinden zich vooral in de oude stationsbuurt in de Willemstraat, Spoorstraat en de aangrenzende singels.

Deze bevindt zich aan de Willemstraat 21. Je ziet de nis met daarvoor de eenvoudige beugel om je schoen aan te schrapen om van alle vuil te ontdoen. Links zie je nog net de trede naar de voordeur. Vaak vind je zo’n schraper zowel links als rechts van de stoeptrede. Maar meestal is de nis versierd met een gietijzeren omlijsting, die een aan de onderkant een strip of beugel heeft om je voet aan af te vegen.
Links en rechts van de toegangsdeur van Willemstraat 18 staan deze voetenschrapers. De meesten zien er echter veel meer onderkomen en half gesloopt uit. De nis lijkt een afvalbakje of asbak geworden te zijn.

Aan de Delpratsingel 29 vind je een schoon gietijzer om je voet aan af te vegen. Waarschijnlijk was eind negentiende eeuw de gemiddelde schoenmaat een stuk kleiner dan nu. Voor maatje 44 is de nis wat ondiep.

Voetenschrapers in Tilburg

Ook in Tilburg heeft een krant eens aandacht besteed aan schoenschrapers. Daar zijn er nog meer dan in Breda, vooral in de Goirkestraat, het Wilhelminapark, de Willem II straat en de Nieuwlandstraat. Het artikel “Schoenschrapers” van Frans Kense is van 11 juni 2009 en geeft een goed overzicht van alle vindplaatsen in de stad. Tilburg wordt erin uniek genoemd door zijn vele bewaard gebleven schoenschrapers.

Aan het Korvelplein 203 vinden we een simpel exemplaar in wat de “voormalige onderwijzerswoning” wordt genoemd.
In Tilburg zijn er iets meer huiseigenaren die hun voetenschraper kennelijk koesteren en onderhouden. Deze hierna treffen we aan op de Nieuwlandstraat 20. De kleur is natuurlijk niet origineel, maar hier druipt toch een beetje de liefde voor het detail vanaf.

Aan het Tilburgse Wilhelminapark zien we ook nog heel wat voetenschapers. Deze bij nummer 121 lijkt wel heel vaak mee gespoten te zijn met de gevel. Die van de buren is minder aangetast.

In Boxtel

Ook kleinere Brabantse plaatsen hebben hier en daar nog schoenschrapers, zoals in Boxtel. In Boxtel zijn er nog wat voetenschrapers bij statige huizen uit het einde negentiende eeuw. Als kind liep ik door de Clarissenstraat naar school en daar heb je precies van die panden waar je voetenschrapers kunt verwachten. En ja hoor, bij de nummers 37 en 16 zie je ze zitten naast de voordeur.

Oirschot

Oirschot koestert zijn geschiedenis en juist daar vinden we nog hele mooie voorbeelden van voetenschrapers, die ook nog los van de gevel naast de deur zijn geplaatst.

Maar dat wil helaas niet zeggen dat men in Oirschot niet van sloopwerk weet. De smeedijzeren omlijsting van de voetenschraper is hier aan de Noyenstraat 7 helaas ook van de muur gerukt. Wat overblijft is de nis.

Hilvarenbeek

Er blijkt geen inventarisatie te vinden van de voetenschrapers in Hilvarenbeek. Deze mooie schraper staat aan de Koestraat 5 en wordt vermeld in een VVV-wandeling. De meeste Hilvarenbeekse schrapers liggen allemaal rond het Vrijthof.

De voetenschraper in de Gelderstraat 10 is ook terug te vinden. Helaas, zo vertelt de bewoonster van dit pand, is het gietijzer een jaar geleden half van de muur gesloopt. Zij heeft dat deel nog ergens binnen liggen. Wat rest is het gapend gat.

Bergen op Zoom

Ook in Bergen op Zoom is nog de enkele schoenschraper te vinden. Aan de Stationsstraat 11 zit dit exemplaar tegen de muur. De buren laten nog duidelijker zien dat de stoep in de loop der tijd flink hoger is gekomen.

Dat lot is de schraper op nummer 32 niet beschoren geweest. Maar je mag aannemen dat er hier ooit veel meer waren. Onder het hekwerk is de kans om hierover te struikelen klein. Zoals op veel plaatsen is ook hier te zien dat de schrapers weinig aandacht krijgen. Het koperwerk aan de voordeur is blinkend gepoetst maar vanaf de stoeptreden ziet het er wel verwaarloosd uit.

Tot slot

Het lijkt er op dat we een beetje aan het vergeten zijn dat een voetenschraper de moeite van het bewaren waard is, omdat het ons ook iets vertelt over een tijd die achter ons ligt. Huiseigenaren hebben een duwtje in de rug nodig om met een beetje trots te kijken naar deze kleinood bij de voordeur. Toch een beetje zonde om die schrapers te laten onttakelen en het achtergebleven gat als asbak te gebruiken tot het wordt dichtgemetseld. Het behoud begint bij aandacht.

Bronnen

Van de Wal, H., "Voetenschrapers en Pishoeken", in: Van den Herd (nr. 2, 1995 en nr. 2 1996).

Kense, F., "Schoenschrapers", op: Geheugen van Tilburg (laatst geraadpleegd op 7 april 2021).

De Boer, M., "De gouden schoenschrapers van de Tuinstraat", Brabants Dagblad (15 oktober 2016).

Van Kemenade, K., "Veel te zien daar onder de linden, deel 2", Hilverbode (27 juli 2017), 7.

Van den Bulk, S., "Met een vegende voet in het Breda van de negentiende eeuw", BN DeStem (28 januari-2017).