Artikel - Gepubliceerd op 9 jul 2024

De inspirerende praktijk van het heggenvlechten

Europa heeft een eeuwenlange traditie van heggen leggen en -vlechten. Ook in Nederland waren gevlochten heggen ooit talrijk aanwezig in het landschap, maar de afgelopen 85 jaar verdwenen ze steeds meer. Sinds 20 jaar is het heggenvlechten in de Lage Landen weer aan heropleving begonnen bij een aantal landschapsbeheerders, zoals in het Maasheggengebied. Heggen kunnen namelijk een belangrijke rol spelen in de huidige biodiversiteitscrisis.

Heggenvlechten?

Een gevlochten heg is er een die horizontale of diagonale structuren bevat, door de mens aangebracht. De takken en stammen worden gemanipuleerd met zaag, bijl en de nodige spierkracht om de struiken in te kappen en te leggen of eventueel te leiden of buigen. Het eindresultaat is steeds een heg die een dichte groei kent, en zo ondoordringbaar wordt.

Het heggenvlechten is een eeuwenoud vakmanschap. Honderden jaren lang gebruikten landbouwers gevlochten heggen als afscheiding voor akkers, weilanden en boomgaarden, of veekering. De heggen waren een functioneel onderdeel van het agrarische landschap. Daarnaast konden ze ook een economische waarde hebben. Immers, ze konden hout leveren, of extra voeding voor het vee. De heggen gaven het agrarische landschap mee vorm en bepaalden het karakter van de streek. Tenslotte konden de gevlochten heggen ook een verdedigende functie hebben door een extra hindernis te vormen rond vestingwerken bijvoorbeeld, of als versiering bij kasteeldomeinen en parken.

Kaart van enkele erven nabij Rixtel met kruishaag, 1600-1650. (Bron: Brabants Historisch Informatie Centrum)

Het verdwijnen van de heggen

Heggen waren eeuwenlang alomtegenwoordig in het agrarische landschap, maar verdwenen in de loop van de twintigste eeuw geleidelijk aan. Zeker na de Tweede Wereldoorlog werden ze in kader van schaalvergroting en ruilverkavelingen gerooid of werden ze vervangen door prikkeldraad. Samen met de heggen, verdween ook het vakmanschap van het heggenvlechten grotendeels van het toneel.

Dat wil niet zeggen dat er helemaal geen kennis over het heggenvlechten meer is. Via interviews, mondelinge geschiedenis, werd aan het eind van de twintigste eeuw op zoek gegaan naar informatie over het heggenvlechten. Vaak kwam men terecht bij mensen waarvan enkel hun vader of zelfs grootvader nog hadden gevlochten, maar het vakmanschap zelf niet helemaal meer in de vingers hadden. Bovendien hadden zich in de loop der eeuwen verschillende stijlen van heggenvlechten ontwikkeld, elk met hun eigen handelingen en technieken, die allemaal veel kennis en vaardigheden vereisen. Ze hadden er een twintigtal jaar geleden daardoor vaak het raden naar hoe het vlechten precies moest gebeuren. Maar al doende lerend, al dan niet geïnspireerd door vlechters in het buitenland (vooral Groot-Brittannië), kregen verschillende erfgoeddragers de techniek van het heggen vlechten terug in de vingers. Meer zelfs, het is tegenwoordig aan een opmars bezig: meer en meer cursussen worden ieder jaar georganiseerd, die steevast volzet zijn. En kampioenschappen met vlechters uit verschillende landen in Europa lokken jaarlijks wel duizenden toeschouwers. Op deze manier is deze vorm van immaterieel erfgoed overgeleverd aan een nieuwe generatie.

Gevlochten Maasheggen in de winter. (Foto: Valentijn te Plate, Vereniging Nederlands Cultuurlandschap)

Alle rechten voorbehouden

Vlechten in Noord-Brabant

In Noord-Brabant, op de grens met Limburg, ligt misschien wel Nederlands bekendste heggenlandschap. Het Maasheggengebied – nabij Boxmeer – omvat 2000 hectare cultuurlandschap dat door gevlochten hagen verdeeld is in kleine landbouwpercelen en weides. Het gebied is sinds 2018 ook door UNESCO erkend als biosfeergebied. Dit zijn gebieden waar mens en natuur hand in hand gaan, en waar de heggenvlechters door hun immaterieel erfgoedpraktijk het landschap mee bepalen.

Luchtfoto van de Maasheggen. (Foto: Valentijn te Plate, Vereniging Nederlands Cultuurlandschap)

Alle rechten voorbehouden

In Noord-Brabant werd niet enkel in De Maasheggen gevlochten. Een zeventiende eeuwse kaart van enkele erven nabij Rixtel toont heel mooi een gevlochten heg en een kruishaag. En in 2010 werd in zestiende-eeuwse documenten van het kartuizerklooster Sinte Sophia van Constantinopel in Olland een verwijzing naar het heggenvlechten ontdekt. Het is niet duidelijk hoe deze wijze van vlechten er uit zal hebben gezien. Mogelijk is het een variant op de Maasheggenstijl, die tot de zogenaamde ‘Kartuizerstijl’ werd bestempeld. In ieder geval toont het aan dat er ooit op verschillende plekken in Noord-Brabant gevlochten heggen waren terug te vinden.

Een nieuwe rol

De gevlochten heggen dienen tegenwoordig zelden nog als veekering (al kunnen ze wel dienen als afscheiding langs wandelpaden en weilanden). Maar des te meer kunnen ze een bijdrage leveren aan de biodiversiteit. Heggen worden gekenmerkt door een veelheid aan flora, ze lopen als ecologische, groene verbindingswegen door het landschap en bieden een thuishaven voor tal van insecten en vogels. Bovendien voelden de beoefenaars zich sterk verbonden met het landschap en zijn trots op hun harde werk. Deze erfgoedpraktijk blijkt dus veel meer impact te hebben op de natuur en omgeving dan enkel het creëren van een gevlochten heg.

Ook in landbouw bieden heggen heel wat voordelen: windbreking langs akkers, minder bodemverstuiving en uitdroging, minder afspoeling en een betere regeling van natuurlijke drainage. Concreter zijn er heel wat ecosysteemdiensten verbonden aan de gevlochten heg. Ze bieden culturele ecosysteemdiensten, zoals een belevingswaarde in een groene omgeving. De heggen zorgen voor rust in het landschap, en het vlechten zelf zorgt voor mentale rust bij de vlechter. Dan zijn er producerende ecosysteemdiensten, bijvoorbeeld dat de heggen door hun soortendiversiteit bijdragen aan een diverse genenpoel. Ze vervullen ook de functie van houtproductie, of voedselproductie als ze de rol van voederheg krijgen. En ook regulerende ecosysteemdiensten zijn toe te schrijven aan de (gevlochten) heggen. De heggen beschermen ons tegen erosie en bij overstromingen, dragen bij aan de bodemvruchtbaarheid en hebben een rol in koolstofopslag.

Veel voordelen zijn dus verbonden aan de (gevlochten) heg. Het zomaar herintroduceren van heggen in het landschap is niet evident, maar kleine stappen worden gezet. Samen met de hernieuwde interesse in het vlechten, kunnen we komen tot ‘behaaglijke’ landschappen die zowel mens als natuur ten goede komen.

Meer weten of immaterieel erfgoed en duurzaamheid? Neem dan zeker een kijkje op www.waterenland.be, of beluister een van deze podcastafleveringen: