Mens en landschap
Het landschap wordt al eeuwenlang gevormd door water, bodem en reliëf. Waterlopen en bodemsamenstelling bepaalden vroeger het landschappelijk uitzicht, en doen dat nog steeds. Een goede bodem en aanwezigheid van water brachten bewoning met zich mee, en daarbij ook een waterhuishouding en eigen bodemgebruik. De mens richtte het landschap in naargelang zijn noden en de mogelijkheden die het landschap bood. Mens en landschap hebben elkaar doorheen de geschiedenis steeds beïnvloed.
Ook het gebruik van immaterieel erfgoed, het beoefenen van oude praktijken, zoals de traditionele graslandbevloeiing, hebben zich steeds aangepast zijn aan de omliggende omgeving en ecosystemen. Het beheer van vloeiweiden is zo een voorbeeld van een dynamische, oplossingsgericht systeem van lokaal waterbeheer. Het vakmanschap is door decennia van ‘trial and error’ gevormd door de omgeving en heeft andersom ook zelf de omgeving vormgegeven.
Graslandbevloeiing?
Traditionele graslandbevloeiing is een immaterieel erfgoedpraktijk die ooit in heel Europa werd toegepast waar water te krijgen was. Ze is in Nederland en Vlaanderen gekend onder verschillende benamingen: witteren, (be)wateren, weteren, beëemen… Deze eeuwenoude landbouwtechniek leidt stromend water via sloten en greppels tot op het grasland, met de bedoeling de grasgroei te bevorderen en de hooiopbrengst te verhogen. Hierbij maken de bevloeiers enkel gebruik van de zwaartekracht en de natuurlijke stroming. Bevloeien gebeurt vooral in de winter en het voorjaar. Het verhindert bevriezing, bestrijdt ongedierte, verbetert de bodemstructuur en voert mineraalrijk slib aan.
Door de intrede van de kunstmest en het gebruik van moderne, zwaardere landbouwmachines die een drogere ondergrond vereisten, raakte de techniek in de tweede helft van de twintigste eeuw in onbruik. Er zijn nog maar een aantal vloeiweiden in Europa, waaronder in België en Nederland, waar nog actief aan graslandbevloeiing wordt gedaan. Dat gebeurt – zeker in de Lage Landen – vanuit cultuurhistorische, maar evengoed ecologische beweegredenen. De bevloeiing levert immers graslanden op die gekenmerkt worden door hun biodiversiteit. Het zijn gebieden geworden waar de oude landbouwpraktijk vandaag hand in hand gaat met natuurontwikkeling en -behoud. De bevloeiing zorgt voor meer bloemen, bijen, insecten en vogels.
Bovendien is de praktijk zowel in Nederland als in Vlaanderen erkend als ‘immaterieel cultureel erfgoed’. En meer nog, in december 2023 verkreeg traditionele bevloeiing een plaatsje op de ‘Representatieve Lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed van de Mensheid’ van UNESCO, na een intensief traject met vloeiers uit Nederland, België, Oostenrijk, Duitsland, Italië, Luxemburg en Zwitserland. Een mooie erkenning voor de bevloeiers die de praktijk levend houden door er het hele jaar door met veel plezier en passie mee bezig te zijn.
De Pelterheggen
De Pelterheggen in natuurgebied De Plateaux bij Bergeijk zijn een voorbeeld van zulke nog actieve vloeiweiden. Reeds opgestart in 1850, wordt er bijna 175 jaar later nog steeds bevloeid. Een ploeg van een vijftiental vrijwilligers, waaronder boswachters en twee medewerkers van Natuurmonumenten, werkt niet enkel tijdens de bevloeiingsperiode in de winter, maar het hele jaar door in en rond de vloeiweiden. De bevloeiers delen daardoor een sterke band met het natuurgebied, maar ook met elkaar.
De vloeiweiden van De Pelterheggen werden halverwege de negentiende eeuw aangelegd om de arme heidegronden vruchtbaar te maken. Een uitgekiend systeem van bevloeiingsbedden, slootjes en greppels. Als landbouwsysteem zorgde de bevloeiing voor grote hooiopbrengsten, maar de introductie van kunstmest, schaalvergroting en mechanisering in de landbouw, maakten dat boeren stopten met het arbeidsintensieve bevloeien in het midden van de twintigste eeuw.
In 1982 kreeg Natuurmonumenten de vloeiweiden in eigendom. De nog intacte vloeivelden werden vanaf toen terug bevloeid, want behalve hoge hooiopbrengsten bracht de techniek (en het kalkrijke water waarmee bevloeid wordt) ook in potentie hoge waarde voor de natuur met zich mee. Door de jaren heen werden tal van kleine ingrepen gedaan, zoals het weghalen van bomen en het schoonmaken van sloten, om de vloeiweiden terug operationeel te krijgen. In 2002 startte Natuurmonumenten een groter hersteltraject op en De Pelterheggen werden opnieuw ingericht en hersteld. Sinds 2006 wordt daardoor een gebied van 12 hectare terug bevloeid.
Mét resultaat. Je vindt er nu tientallen tot zelfs honderden inheemse plantensoorten terug. Bovendien bevatten deze graslanden niet enkel lokale soorten, maar ook soorten die met het vloeiwater meereizen of die eerder te verwachten zijn in meer kalkrijke omgevingen. Dit heeft een dieperliggende oorzaak. Immers, de biodiversiteit aan de oppervlakte hangt samen met die in de bodem. Hoe gezonder het bodemleven, hoe meer organische stof wordt omgezet, hoe meer er voor het plantenleven uit de bodem te halen is. De graslandbevloeiing zorgt dat het fosfaat-, stikstof-, kalium-, calcium- en humusgehalte van de bodem hoog is, en daarmee ideaal voor bodemleven en vruchtbaarheid. Daarenboven wordt door het jarenlang bevloeien een sliblaag gevormd, die op sommige plaatsen 10 tot 20 centimeter dik is. Deze sliblaag vermindert uitdrogingsverschijnselen van de bodem en zorgt voor een betere waterberging. Graslandbevloeiing kan daarom erg waardevol zijn in functie van vernatten van de omgeving en het verhogen van het grondwaterpeil. Laat net dat een van de steeds vaker terugkerende problemen zijn in de huidige klimaatuitdagingen.
Tekening van de werking van de bevloeiing van de Pelterheggen. (Bron: Inge van Noortwijk, Natuurmonumenten)
Waardevolle kennis, bevloeien voor de toekomst
Heel wat immaterieel erfgoed en kennis van waterpraktijken, zoals de traditionele graslandbevloeiing, bestaat vandaag nog slechts in de hoofden en handen van enkelingen. Deze kennis van erfgoedgemeenschappen is enorm waardevol, en kan de informatie over klimaat- en milieuveranderingen aanvullen met belangrijke lokale inzichten. Weten hoe het landschap vroeger werd gebruikt en hoe het is gevormd, helpt om het duurzaam te herstellen en in te richten.
Dat menen ze ook bij De Pelterheggen, waar in 2023 het project ‘Herstel Watersysteem Plateaux’ is gestart. Doel van het project is om de gevolgen van de klimaatverandering en de droogteproblematiek in het natuurgebied op te vangen. Het watersysteem in Nederland en Vlaanderen (en daarbuiten) is er vandaag namelijk op ingericht op water zo snel mogelijk naar zee te krijgen. Dat moet aangepast, om pieken en dalen te kunnen opvangen. De vloeiweiden kunnen daarbij goed fungeren als spons-landschap of overloopgebied. Bovendien zal het water dat De Pelterheggen bevloeit ook beter worden opgevangen. Nu verdwijnt het na de passage door de vloeiweiden nog de Dommel in, maar het zal aan de hand van het project ‘Herstel Watersysteem Plateaux’ naar de hei en het bos geleid worden zodat het daar de grond kan intrekken en de grondwatervoorraad aanvult. Dat zorgt voor beter gebruik van de waterhuishouding. Daarnaast wordt ook de historische bevloeiing-infrastructuur, zoals sluisjes en stuwen, hersteld om het bevloeien weer vlot te doen verlopen.
Verbondenheid
Het opnemen van immaterieel erfgoed in ontwikkeling, in beheer, in beleid en in onderzoek vereist een nieuwe blik. Het daagt de conventionele denkpatronen en gevestigde waarden uit. Zo zien mensen vloeiweiden vaak als overblijfselen van het verleden. Maar deze graslanden in hun landschappelijke, maatschappelijke en economische betekenis creëren nieuwe mogelijkheden. De vloeiweiden kunnen cruciaal zijn bij in zogenoemde klimaatadaptie, vernatting en andere wateropgaven, zoals waterberging. Dat bleek ook in het project ‘Water & Land'. Immaterieel erfgoed en duurzame ontwikkeling’ van Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland en Centrum Agrarische Geschiedenis.
Immaterieel erfgoed bevat een heel scala aan ideeën en inspiratie. Op die manier kan het verbinden, tussen mens en natuur. Dankzij hun traditionele ecologische kennis, kunnen de bevloeieres een bijdrage leveren aan een duurzaam watersysteem. Ook voor graslandbevloeiers zelf geldt dat actief aan de slag zijn in en met het landschap en het water, een gevoel van verbondenheid met de natuur geeft. En met elkaar, want deze bevloeiers zetten zich niet alleen in voor de lokale natuur. Bovenal het samenkomen, een borreltje achteraf en spelen met water!
Meer weten over immaterieel erfgoed en duurzaamheid? Neem dan zeker een kijkje op www.waterenland.be.
Bronnen
Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland, Graslandbevloeiing. (Stand op 17-06-2024).
Natuurmonumenten, Pelterheggen, vloeiweiden van De Plateaux. (Stand op 17-06-2024).
Vloeiweiden (actief en in herstel) in Vlaanderen & Nederland:
- Grote Watering te Lommel: https://www.natuurpunt.be/natuurgebieden/vloeiweiden
- De Maat in Mol: https://www.natuurpunt.be/nieuws/witteren-heropgestart-in-de-maat-in-mol
- Lozerheide te Bocholt: https://www.natuurenbos.be/natuurgebieden/lozerheide
- de Warande te Hamont-Achel: https://www.natuurenbos.be/natuurgebieden/warande
- het Lankheet in Haaksbergen: https://hetlankheet.nl/waterpark/
- Pelterheggen te Bergeijk: https://www.naturetoday.com/nl/nl/nature-reports/message/?msg=26680