Spaanse en Staatse onderhandelaars tekenen de Vrede van Münster. (Bron: (Gerard Terborch, 1648, Rijksmuseum)

Thema

Spanje en Brabant

In Brabant zijn er veel sporen van de Spaanse aanwezigheid tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648). Maar de Tachtigjarige Oorlog is niet de enige geschiedenis tussen Spanje en Brabant.

La Vuelta in Brabant

Op 20 en 21 augustus 2022 werden de tweede en derde etappe van La Vuelta in Brabant gereden. De komst van La Vuelta was voor ons een gelegenheid om te laten zien dat de connectie tussen Spanje en Brabant niet alleen in de Tachtigjarige Oorlog te vinden is. Zo hangt Jeroen Bosch in het Prado in Madrid en staat in het Drents Dorp in Eindhoven nog altijd een Spaans verenigingscentrum.

Bossche messen in Spanje

Op het paneel van de Tuin der Lusten van Jeroen Bosch (ca. 1450-1516) waarop de hel is afgebeeld zijn allerlei gruwelijke scènes te zien. Een opvallend detail is het paar oren waar een groot mes tussen uitsteekt. Op dit mes is een merkteken te zien dat kan worden toegeschreven aan de Bossche messenmaker Anthonius Jonckers. In deze tijd stond 's-Hertogenbosch bekend om de messenhandel, de merktekens waren belangrijk om de messenmakers van elkaar te kunnen onderscheiden.

De bekendheid van de Bossche messen reikte over heel Europa. In Spanje wordt er nog altijd een bepaald type mes gebruikt met de naam 'belduque'. Deze naam is terug te leiden naar de verbastering bolduc, van de Franse naam voor 's-Hertogenbosch: Bois le Duc.

Uitsnede van het rechterpaneel van Jeroen Bosch Tuin der Lusten met daarop een mes 1490 1510 Museo del Prado — Detail van het rechterpaneel van de Tuin der Lusten. Op dit schilderij van Jeroen Bosch is een mes afgebeeld met één van de merken van de smeden uit ’s-Hertogenbosch. (Bron: Museo del Prado)

Alle rechten voorbehouden

Het Wonder van Empel

Het begin van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) markeerde een onstuimige periode voor Brabant, waar Spaanse en Staatse troepen streden om beheersing van het gebied. Tussen 1579 en 1588 werd Brabant heroverd door de Spaanse troepen. Tussen 4 en 7 december 1585 bevonden 4000 Spaanse soldaten zich in een benarde positie rond de Maas. Ze werden bestookt door Staatse troepen, die de dijken hadden doorgestoken en met hun schepen de Spanjaarden omsingelden. De Spaanse soldaten groeven zich in rond de kerk van Empel om zich zoveel mogelijk te kunnen beschermen tegen het vuur van de vijand.

In de kerk vonden ze een onbeschadigd schilderij van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria. De volgende dag, 8 december, zou de traditionele viering van de Onbevlekte Ontvangenis zijn. Het schilderij kreeg een plek in de kerk en de vrome Spanjaarden hielden een gebed. Op 8 december begon het hard te vriezen en moesten de schepen terugtrekken. Er bestaan verschillende overleveringen over hoe de miraculeuze ontsnapping precies plaats heeft gevonden, maar het Wonder van Empel wordt in Spanje nog altijd herdacht. In december 2019 herdachten 200 Spanjaarden het wonder zelfs in de kerk van Empel.

De Zuiderwaterlinie en de Spaanse Successieoorlog

Tussen 1572 en 1713 was Brabant voor het grootste deel een oorlogszone. Om Holland te verdedigen kreeg generaal en vestingbouwkundige Menno van Coehoorn (1641-1704) in 1697 de opdracht van de Staten-Generaal om de verdedigingslinies in Brabant de versterken. Van Coehoorn kwam met een plan waarbij de bestaande vestingsteden, van Bergen op Zoom tot aan Grave, aan elkaar verbonden werden door een waterlinie: de Zuiderwaterlinie.

De werkzaamheden aan de linie werden gestart in 1701. In dit jaar begon ook de Spaanse Successieoorlog (1701-1714), de laatste oorlog in deze lange reeks. De aanleiding voor de oorlog was de dood van Karel II van Spanje. Hij stierf zonder troonopvolger, maar Frankrijk had een behoorlijk gegronde claim op de Spaanse troon. Voor de Republiek zou het betekenen dat de grootmacht Frankrijk directe onderbuur zou worden, want de Zuidelijke Nederlanden behoorden tot dan toe nog tot Spanje. De Republiek wilde een 'bufferzone' met Frankrijk behouden en raakte betrokken in de oorlog. De bouw van de Zuiderwaterlinie zou moeten helpen om de Fransen nu en in de toekomst buiten de deur te houden.

Van Coehoorn was nog als generaal betrokken in de Spaanse Successieoorlog, maar stierf in 1704. Hij maakte het einde van de deelname van de Republiek aan de oorlog niet meer mee, in 1713 vastgelegd in de Vrede van Utrecht. Met de vrede werden verdere bouwactiviteiten van de Zuiderwaterlinie uitgesteld, de dure verdedigingslinie leek toch niet zo zinvol in vredestijd.

Het Brabantse deel van de Zuiderwaterlinie — Kaart van Staats-Brabant uit 1748 door Covens & Mortier, met daarop aangegeven het Brabantse gedeelte van de Zuiderfrontier. De vestingen zijn rood aangegeven en de inundatiegebieden blauw. (Bron: Riksarchivet, Oslo, Zweden)

Meer lezen over de Zuiderwaterlinie?

Colonia Espanola in Eindhoven

In de jaren 1960 was er een landelijk arbeidstekort. Dit kwam ongelegen voor de Philipsfabriek in Eindhoven, die zich juist in een periode van groei en ontwikkeling bevond. Er waren arbeidskrachten nodig om te voldoen aan de vraag aan nieuwe producten, zoals het elektrisch scheerapparaat en de handmixer. Op dat moment waren er al arbeiders van buiten Brabant naar Eindhoven getrokken, zoals de Drentse arbeiders die zich hadden gevestigd in wat nu het Drents Dorp heet. Maar dit was niet genoeg om aan de grote vraag te kunnen voldoen.

Frits Philips (1905-2005) maakte in 1962 persoonlijk de beslissing om over te gaan op het werven van gastarbeiders uit Spanje. Het was een logische stap: Nederland sloot al in 1961 een wervingsakkoord met Spanje. In 1965 werkten er al meer dan 600 Spaanse werknemers in de fabriek in Eindhoven. Het leidde tot de ontwikkeling van een behoorlijke Spaanse gemeenschap in Eindhoven.

Hoewel een behoorlijk deel van de Spaanse gastarbeiders Nederland weer heeft verlaten, zijn de sporen van hun komst in het Drents Dorp nog terug te vinden. Hier staat een Spaans verenigingscentrum, het nog altijd actieve Centro Espanol.

Frits Philips bezoekt een Spaans woonoord in Someren omstreeks 1963. De eerste lichting van Spaanse gastarbeiders verbleef op deze plek. Later vestigde een grotere Spaanse gemeenschap zich in Eindhoven. (Foto: Geertje van Os, Europeana)

Wie noemt zich de hertog van Brabant?

Karel V (1500-1558) was, als erfgenaam van de Habsburgse dynastie, tegelijk heerser van de Nederlanden en koning van Spanje. Hij kreeg daarmee ook de titel hertog van Brabant. Ook na de Tachtigjarige Oorlog bleef de koning van Spanje deze titel houden. Na de Spaanse Successieoorlog (1701-1713) kwam de titel bij de Oostenrijkse Habsburgers terecht. De laatste hertog van die dynastie was Frans I, na zijn overlijden in 1795 werd de titel tientallen jaren niet meer gebruikt.

In 1840 werd de titel nieuw leven ingeblazen door het Koninklijk Besluit van het Belgische koningshuis. De kroonprins of –prinses draagt sindsdien deze titel. Op dit moment ligt de titel bij de Belgische kroonprinses Elisabeth, zij is dus hertogin van Brabant. Ook koning Felipe VI van Spanje mag de titel gebruiken, hoewel hij dit niet actief doet. Maar door een besluit uit 1987 heeft de Spaanse koning het recht zich alle voorgaande Spaanse koningstitels aan te nemen.

Ook al mogen beide koningshuizen de titel voeren, in de praktijk hebben zij geen van beide aanspraak op speciale voorrechten in de provincie Noord-Brabant.